Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik ve bitkin çıkan bir ulus, efsaneleşen bir Kurtuluş Savaşı’ndan sonra düşmanı yeniyor ve o gün, çağdaş uygarlık yolunda ilk adımını atıyordu. Bu adımın adı: Cumhuriyetti.
Birinci Dünya Savaşı’nda Türk orduları Çanakkale, Gazze, Kutülamâre ve Kafkasya cephelerinde başarılı savaşlar vermiş ve pek parlak zaferler kazanmış oldukları halde, müttefikleri, İtilaf Devletleri’ne yenileren savaşı bıraktıkları için, Türkiye de mağlup sayılmış ve 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanlı Devleti Mondoros müterakesini imzalamıştı. Bu mütarekenin şartları o kadar ağırdı ki, ancak bir milletin idam hükmü adı verilebilirdi ve buna baş eğilerek beklenecek kesin barış antlamşası da, sadece bu hükmün infazı olabilirdi. Ancak, kendisini hiçbir şekilde temsil etmeyen kimseler tarafından imzalanan bu yüz kızartıcı belgeyi, Türk milleti hiçbir zaman kabul etmemiş ve varlığını, istiklâlini ve şerefini korumak ve kurtarmak için hemen harekete geçmişti. Anayurtta başlayan bu millî kıyam ise aziz Atatürk’ün 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’da karaya ayak basması ile muhtaç olduğu lidere kavuşmuş oldu.
Meclis açılıyor
Türk milleti, şahsında kurtarıcısını bulduğu Mustafa Kemal’in etrafında hemen bölünmez ve parçalanmaz bir kitle halinde birleşti. Onun her emrine ve itaate de hazırdı. Ancak Atatürk, baştan beri tek başına değil, milleti temsil eden heyetlerle çalışmayı tercih etti. Bunun için de önce 23 Temmuz 1919 tarihinde Erzurum ve 4 Eylül 1919’da Sivas kongrelerini topladı. Erzurum kongresinde halk temsilcileri Türk milletinin istiklâlini ve Türk vatanının bütünlüğünü korumak ve kurtarmak için Millî Mücadele’nin açılması kararını aldılar. Kendilerini temsil edecek bir heyet ve buna başkan olarak Mustafa Kemal’i seçtiler. Atatürk böylece, yapacağı işler için milletten yetki almış oldu. Sivas kongresinde ise bu yetki genişletildi ve gerektiğinde milleti temsil edecek bir hükûmet kurulması kararlaştırıldı. Aynı zamanda millî emellerin ifadesi ve millî mücadelenin gayesi olan Millî Misak’ın esasları tespit olundu. Artık Türk milleti ne için ve nasıl mücadele edeceğini biliyordu.
Atatürk, Erzurum ve Sivas kongreleriyle Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin temelini atmış oluyordu. Nitekim, İtilaf Devletleri, kuvvetlerine dayanarak Millî Mücadele’yi durdurmak çabasında bulunan İstanbul hükûmeti başkanı Sadrazam Damat Ferit Paşa, 11 Nisan 1920 tarihinde son Osmanlı Mebuslar Meclisi’ni feshedince, Atatürk bu meclisin Ankara’ya gelebilen üyeleri ile millet tarafından yeniden seçilenlerden kurulu olarak 23 Nisan 1920 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açtı. Bu meclis, millî iradeyi temsil ediyordu ve «Vatanın mukadderatına» el koyuyordu. Artık Türkiye’de onun üstünde bir kuvvet mevcut değildi ve hakimiyet kayıtsız şartsız milletindi.
Bu idare şekli, aslında bir cumhuriyet idaresiydi. Ancak o adı taşmıyordu ve ayrıca resmen bir devlet reisi, yani cumhurbaşkanı mevcut değildi. Buna karşılık hem meclis, hem hükûmet başkanı olan kimse, resmî şekilde olmamakla beraber, aslında bu vazifeyi gördüğü için, fiilen devlet başkanıydı. Millî Mücadele ve İstiklâl Savaşı sırasında yasama ve yürütme görevini bu meclis yapmıştır. Bu sûretle aynı zamanda hiçbir hukukî değer ve dayanağı bulunmayan İstanbul hükûmetinin tesiri dışında yeni bir Türk devleti doğmuş oluyordu.
Büyük zaferden ve Lozan barış antlaşmasından sonra bu yarı örtülü durumun devamı mânâsız ve hatta imkânsızdı. Bunun üzerine Atatürk, öteden beri tasarladığı hamleyi yapmayı, yani cumhuriyeti resmen ilân etmeyi kararlaştırdı. Esasen T.B.M.M. daha 1 Kasım 1922 tarihinde saltanatı kaldırmış ve Türkiye halkının Millî Misak sınırları içinde Büyük Millet Meclisi’nden başka hükûmet şekli tanımadığını, bunun için de şahsî hâkimiyete dayanan İstanbul’daki hükûmet şeklinin 16 Mart 1918 tarihinden itibaren ve ebedîyen tarihe intikal ettiğini ilân etmişti. 9 Ekim 1923 tarihinde ise Türkiye devletinin başkentini Ankara olarak kabul eden kanun çıkmış bulunuyordu. Bu arada seçimler yenilenmiş, Atatürk de 11 Ağustos 1923 günü ikinci büyük millet meclisi başkanlığına seçilmişti. Yeni meclis toplanmadan önce, Mustafa Kemal bu hususta uzman bazı arkadaşlarını, yeni bir anayasa tasarısı hazırlamakla görevlendirmişti.
Mustafa Kemal, bu vesile ile kendilerini Devlet Başkanlığı ve Meclis Başkanlığı makam ve görevlerini bir arada bulundurmanın millî hükûmetin mahiyeti aslında bir cumhuriyet iken bunu kesinlikle ifade ve ilân etmemenin bir zaaf olduğunu belirtmiş ve şöyle demişti:
— İlk fırsatta cumhuriyeti ilân etmek ve devlet başkanlığını cumhurbaşkanlığı makamında temsil ederek kuvvetli bir durum yaratmak mutlaka lâzımdır.
22 Eylül 1923 günü de «Neue Frele Presse» muhabiriyle yapmış olduğu bir konuşmada:
— Yeni Türkiye’nin yenileşme işi daha sona ermemiştir. Anayasanın son ve kesin şeklini aldığı sayılamaz. Değişiklikler ve düzeltmeler yapmak ve daha mükemmel bir şekle getirmek lâzımdır, demek suretiyle de bu hususaki düşüncelerini ilk defa memleket ve dünya kamu düşüncesine açıklamıştı.
Hükûmet çekiliyor
Yeni seçimlerden bir süre sonra Rauf Orbay, bazı anlaşmazlıklar yüzünden ve daha çok hissî sebeplerce, evvelce kendisinin ve taraftarlarının gayretiyle ihdas edilmiş olan kabine başkanlığı görevinden çekildi. Bu görev kendisine verilen Fethi Okyar, meclisin şiddetli tenkitlerine ve haksız hücumlarına uğramaya başladı. Meclis grubunda beliren yeni bir hizip mensupları, hükûmete mutlaka ya kendileri geçmek ya da istedikleri kimseleri geçirebilmek için bu durumu yaratmış bulunuyorlardı. Atatürk, onları hareketlerinde serbest bırakmak için kendi başkanlığında Çankaya’da topladığı hükûmet üyelerinden çekilmelerini ve hatta yeniden bir bakanlığa seçilecek olurlarsa kabûl etmemelerini istedi. Onlar da bunu kabul ettiklerinden kabine 27 Ekim 1923 günü istiasını verdi. Bunun üzerine milletvekilleri grup grup toplanarak yeni kabine listeleri hazırlamaya başladılar. Lâkin hiçbiri ne yeterli oy toplayabilecek, ne de kamuoyunca iyi karşılanacak bir namzet listesi hazırlayamıyordu.
Ayrıca parti idare heyeti bir liste düzenlemiş bulunuyordu. Bu liste 28 Ekim günü genel başkan sıfatıyla Mustafa Kemal tarafından da uygun görüldü. Ancak kendisi, evvelâ listede adı bulunanların muvafakatlarının alınması gerekeceğini söyledi. Bunun üzerine Dışişleri Bakanlığı’na namzet gösterilmiş olan Yusuf Kemal Tengirşek’in düşüncesi sorulunca, görevi kabul edemeyeceğini kesin şekilde söyledi. Sonunda bu listenin de yürümeyeceği anlaşılınca Atatürk, idare heyetine, gerekenlerle görüşüp danışarak daha kesin bir liste hazırlamalarını tavsiye etti. Çankaya’ya dönmek için meclisten ayrılmak üzereyken koridorda Kemalettin Sami ve Halit Paşalara rastladı. Onları, İsmet İnönü ve Kâzım Özalp paşalar ile Fethi Okyar’ı yemeğe çağırdı. Köşke vardığı zaman Rize milletvekili Fuat ve Afyon milletvekili Ruşen Eşref Ünaydın’ın da kendisini görmeye gelmiş olduklarını görerek onları da yemeğe alıkoydu.
KARAR ANI
Atatürk, yemek sırasında:
— Yarın cumhuriyeti ilân edeceğiz, dedi. Hazır bulunanlar hemen bu düşünceye katıldılar. Bir anayasa değişikliği tasarısı hazırlandı. Bununla beraber 20 Ocak 1921 tarihli anayanın ilk maddesinin sonuna:
«Türkiye Devleti’nin hükûmet şekli cumhuriyettir» fıkrası ilâve edildi. Üçüncü madde ise şu şekli aldı:
«Türkiye Devleti, Birleşmiş Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, hükûmetin bölündüğü idari şubeleri Bakanlar vasıtasıyla idare eder.
Ayrıca anayasanın 8 ve 9’uncu maddeleri de değiştirilip şu maddeler yazıldı:
«Madde — Türkiye Cumhurbaşkanı, TBMM tarafından ve kendi üyeleri arasından bir seçim devresi için seçilir. Başkanlık görevi, yeni cumhurbaşkanının seçilmesine kadar sürer. Tekrar seçilmek caizdir.
«Madde — Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından ve meclis üyeleri arasından seçilir. Öbür bakanlar, Başbakan tarafından yine meclis üyeleri arasından seçildikten sonra hepsi birden Cumhurbaşkanınca meclisin tasvibine arz olunur. Meclis, toplantı halinde değilse bu iş, meclisin toplanmasına ertelenir.
Kaynak: 1973, Hayat Dergisi
