Mustafa Kemal’den Atatürk’e

Çocukluk ve Öğrencilik Dönemi (1881-1905)
Selanik’te kafesli, cumbalı ön cephesiyle ahşap, pembe boyalı, sıradan Osmanlı evlerinden biri. Osmanlı Türklerinin zevkine uygun olarak arka tarafında küçük bahçesi var. Genç karısı kendisinden daha varlıklı bir aileden geldiği için, sürekli yükselmeye gayret eden, otuzlarında bir Osmanlı memuru, ailesinin rahatı için Zinet-i Bostan denilen bir arazi üzerine yaptırmıştır üç katlı, iki daireli bu evi.

Ali Rıza Efendi 32 yaşında, çocuklarının annesi olacak henüz 15 yaşında, pek genç bir kadına talip olduğunda Evkaf dairesinde ikinci kâtiplik görevinde idi. Genç Zübeyde ile evlendikten bir süre sonra Evkaf kâtipliğinden ayrılarak Rüsumat’a (Gümrük Müdürlüğü) geçen Ali Rıza Efendi, ailesini bu eve yerleştirir.

Birkaç yıl boyunca Papazköprüsü’ndeki gümrük muhafaza memurluğuna devam eden Ali Rıza Efendi, zaman zaman ailesinden uzak kalıyor, bazı geceler eve gelemiyordu. Henüz bebekken kaybettikleri Fatma’nın ve Çayağazı’nda Müslüman mezarlığı olmadığı için kumsala gömmek zorunda kaldıkları Ahmet’in ardından, yedi yaşlarındaki yavruları Ömer’in de ölmesi üzerine genç eşini daha fazla yalnız bırakmak istemeyen Ali Rıza Efendi, memurluktan ayrılıp kereste ticaretine atılır.

Bu sıralarda Zübeyde Hanım bir oğlan çocuğu daha doğurur. Arka arkaya üç evladını kaybeden çift, Mustafa’yı bayram sevinciyle karşılar. O dönemlerde yeni doğan çocuğun doğum tarihi duvarda asılı duran Kuran-ı Kerim’in bir yaprağına yazılırdı. Yıllar sonra Zübeyde Hanım, bu Kuran’ın taşınmalar sırasında kaybolduğunu söyleyecektir. Ne var ki yıllar sonra, Ankara’daki İngiliz Büyükelçiliği, resmî olarak Mustafa Kemal Atatürk’ün doğum tarihini sorunca, Dışişleri Bakanlığı’ndan bu doğum tarihi için, Atatürk’ün de onayı ile 19 Mayıs 1881 bildirilmiştir.

O Yıllarda Selanik
Selanik o yıllarda, 19’uncu yüzyılın yoğun ticaret ağlarının zenginleştirdiği liman kentlerinden biriydi. Belgrad, Manastır ve İstanbul tren yolu hatları ile birbirine bağlanıyor, buharlı gemiler ise Pire, Napoli, Trieste, Marsilya, Odessa, Port Said, Selanik ve İzmir arasında mekik dokuyordu. Kent nüfusunun yarısını Yahudiler oluşturmakta, onları Müslüman Türkler ve Rum Ortodokslar izlemekteydi. Pek çok seyyah bu kenti Babil Kulesi olarak tanımlamıştır.

Eski-Yeni Çatışması
Zübeyde Hanım daima eski örf ve âdetlere bağlı kalmıştır. Mahallede “molla” olarak anılan Zübeyde Hanım, iyi bir Müslüman olarak dinin tüm kurallarına uymaya riayet ediyordu. Komşularından biri hastalandığında yardımına koşar, ölülerin kefenlenmesine bile yardım ederdi. Babası ise liberal görüşlere sahip, dine karşı daha ketum ve Batılı fikirlere tarafgir bir adamdı. Dinî okul yerine laik bir okula gitmesini tercih ederdi genç Mustafa’nın.

Mustafa Kemal Atatürk, o günleri şöyle özetler:
— Çocukluğuma dair ilk hatırladığım şey, mektebe gitmek meselesine aittir. Bundan dolayı anne ve babam arasında şiddetli bir mücadele başladı. Annem ilahilerle mektebe başlamamı ve mahalle mektebine gitmemi, babam ise yeni usûl okumamı istiyordu. Önce mahalle mektebine gittim ve birkaç gün sonra da Şemsi Efendi’nin mektebine kaydedildim. Bu suretle annemin gönlü yapılmış oldu.

Zübeyde Hanım ve Mevlevi Tarikatı 
Mustafa Kemal’e uzun yıllar hizmet etmiş, zamanın Çankaya karargâh personelinden Necmeddin Sahir Sılan, anılarında Zübeyde Hanım’la ilgili pek bilinmeyen bazı gerçeklerden bahseder:
— Annesi Zübeyde Hanım, şimdiye kadar açıklanmamasına rağmen Mevlevi tarikatı mensubudur. Bu katılış ve ruhî bağlanış, daha çok dul bir kadının kendini dinle ve ibadete adamasından kaynaklanabilir. İşte o amaçla, Selanik Mevlevi Dergâhı’na bağlanarak bir tür iç huzuru, iman tazeliği ummuş ve aramıştır.

Selanik’in Öteki Yüzü
Küçük Mustafa’nın ailesi sıkıntılar içindeyken, Balkanlar’da tam bir karışıklık hâkimdi. Rum, Bulgar, Sırp çeteleri cirit atıyor, geceler ansızın karanlıklardan çıkıp gelecek bir eşkıya baskınının tedirginliği ile geçiyordu. Devlet, eşkıyalerın karşısında çaresiz bir haldeydi. Nitekim, Ali Rıza Efendi de onlardan büyük zarar görmüştü. Kaldı ki, biricik oğlunun şerefli, parlak zafer günlerine doyamadan, erken bir yaşta göçüp gitmesine, belki de o zorluk, darlık ve korkulu günler neden olmuştur.

Zübeyde Hanım dul kalınca maddi sıkıntılar çekmiştir. Kocasının kısa memuriyet süresi, başkaca bir aylık bağlanmasına mani olur. Bu “iki mecidiye”, kimsesiz dul ve yetim ailelerine verilen “Muinsiz” aylığı olabilir. Geriye kalan, ihtiyaç duydukça ele gelir eşyaları satılmış, savulmuş bomboş bir ev. Koşuşan, ağlayan üç çocuk (Mustafa, Makbule ve kısa süre sonra ölen Naciye). Atasız, yıkılmış ve tek başın kalmış bir yuva. Hayat; alacakaranlık bir boşluk, ağır bir yük.

Çiftlik Yaşamı
Kocasının ölümüyle henüz 40 günlük bir bebek olan Naciye, iki küçük yavrusu Makbule (8) ve Mustafa ile dul kalan Zübeyde Hanım, bir süre sonra sıcak yuvasını boşaltarak yakın bir çiftlikte kâhyalık eden kardeşi Hüseyin Ağa’nın yanına taşınmak zorunda kalır. Varlıklı bir Türk’e ait olan bu çiftlik, Selanik’e iki saat uzaklıktaki Langaza’da bulunuyordu. Dayısı çocuklara bakarken, Mustafa da tarlalarda çobanlık yapıyor ve o günleri hatırlarken şöyle diyordu Mustafa Kemal:
— Babamın vefatı, bizi ayakta tutan kuvvetli bir desteğin yıkılması gibi bir şey oldu. Kendimi çok yalnız hissettim. Dayım bize çok iyi davrandı. Çiftlik hayatına karıştım, tarla bekçiliği de yaptığım oldu. Makbule ile beraber bakla tarlasının ortasındaki bir kulübede oturduğumuzu ve kargaları kovmakla uğraştığımızı unutmam. Dayım Hüseyin Ağa, bu gibi vazifeleri sırf biz meşgul olalım diye buluyordu.

Askerî Rüşdiye Sınavına Gizlice Girmek
Mahalle Rüşdiyesi’nden ayrılan Mustafa bir süre yine okulsuz kalır. Fakat şimdi hayallerini süsleyen başka bir şey vardır. Öteki mahalle yaşıtları gibi, cadde ve sokaklarda gezen parlak üniformalı, kılıçlı subayları imrenerek seyrediyordu. O günleri anımsarken şöyle demiştir:
— Binbaşı Kadri Bey isminde bir zat komşumuzdu. Oğlu Ahmet Bey, askerî rüşdiyesine devam ediyor ve mektep elbisesi giyiyordu. Onu gördükçe ben de böyle bir elbise giymeye hevesleniyordum. Sokaklarda bazen zabitler görüyordum.

Askerliğe karşı yüreğindeki sıcak bir yakınlık uyanan Mustafa, annesinden gizli Askerî Rüşdiye’nin sınavlarına girmenin bir yolunu aramaya başlar. Rahmetli babasının arkadaşı yaşlı bir subaya başvurup işini kolaylaştırır ve giriş imtihanlarına kaydını sağlar.

12 yaşında askerî okula girmeye hak kazanan Mustafa, kılavuz binbaşısı sayesinde kendini kurtarmanın yolunu bulmuştu. Peki iki kız kardeşiyle annesinin geçim darlığı içindeki yaşamları ne olacaktı? Onları düşündükçe küçük yüreği burkuluyordu belki de. Bu sırada yakın bazı akrabalar annesine sahip çıkıyordu ve iki çocuklu dul Ragıp Efendi’yi uygun bir eş olarak görüyorlardı. Zübeyde Hanım da fazla direnmeden bu isteğe razı gelir.

O Artık Mustafa Kemal!
Annesine ve kardeşlerine kendisi bakmaya ant içmiş olan küçük Mustafa, babasının yerinde yabancı bir erkeği görmek istemiyordu. Annesinin üvey babasıyla yaşadığı evde oturmak yerine, halası Emine Hanım’ın yanında kalmaya devam eder. Ailesinden uzaklaştığı bu dönemde 13-14 yaşlarındaydı ve çalışkanlığıyla öğretmenlerin dikkatini çekiyordu. Bir gün matematik dersinde Üsküplü Yüzbaşı Mustafa Sabri, onu sınıf başkanı tayin etmişti. Öğretmen-öğrenci arasındaki bu anlayış ve yakınlık, öğretmenin öğrencisini “Kemal” adıyla taltif etmesiyle genç Mustafa için bir övünç kaynağına dönüşür. O artık, Mustafa Kemal’dir..

Mustafa Kemal’in komutanlık dönemini ve Atatürk soyadını aldığı tarihe kadar olan biten her şeyi öğrenmek için buraya tıklayın. Yaşa Mustafa Kemal Paşa!

Kaynak: Mustafa Kemal’den Atatürk’e, Semih Tezcan