10 Kasım 1938, Atatürk saat 09.05’te İstanbul’da Dolmabahçe Sarayı’nda vefat etti. Müdavi ve müşavir tabiplerin verdiği son rapor;
“Reisicumhur Atatürk’ün umumî halinde vahameti dün gece saat 24.00’de neşredilen tebliğden sonra her an artarak bugün, 10 ikinci teşrin (Kasım) 1938 Perşembe günü saat dokuzu beş geçe büyük şefimiz derin koma içinde terki hayat etmişlerdir. Müdavim tabipler: Prof. Dr. Neşet Ömer İrdelp, Prof. Dr. Mim Kemal Öke, Dr. Nihat Reşat Belger. Müşavir tabiler: Prof. Dr. Akil Muhtar Özden, Prof. Hayrullah Diker, Prof. Dr. Süreyya Hidayet Serter, Dr. M. Kâmil Berk, Dr. Abravaya Marmal.
ATATÜRK’ÜN ÖLÜMÜ
Artık son anlarını yaşadığı belli oluyordu. Doktorlardan biri ağlıyor, öteki ikisi ayaklarını ovuyorlardı. Hasan Rıza, Kılıç Ali ve İsmail Hakkı asker gibi yatağının ayak ucunda hazır ol vaziyetinde duruyorlardı. Hasan Rıza, Kılıç Ali’ye: “Bak, dedi. Bir tarih parçası ölüyor.” Yüzünde hiç renk kalmamıştır. 10 Kasım 1938 sabahı saat dokuzu biraz geçe, gözlerini açtı. Bu gözler bir an içinde yine her zamanki ışığıyla, kendini bilmeden, çevresindekilere doğru parıldadı, sonra kapandı. Başı yastığın üzerine düştü. Kemal Atatürk ölmüştü.
İstanbul neye uğradığını anlamamış gibi acı bir sessizliğe gömülmüştü. Çocuklar başlarındaki fiyoğları, kordelaları çıkardılar. Sokaklarda kadınlar ağlıyor, Ata’nın siyah tüllere bürünmüş resimleri önünde dua ediyorlardı. Naaşı tahnit edilerek merasimle Dolmabahçe Sarayı’ndaki muayede salonunun avizeleri söndürülmüş yaldızlı kubbesi altına konuldu. Abonaz ağacından yapılmış tabutu Türk Bayrağına sarılmıştır. Tabutu altı meşale aydınlatıyor, kara, deniz ve hava kuvvetlerinden dört subay yalın kılıç, katafalkın çevresinde nöbet tutuyorlardı. Üç gün, üç gece böyle kaldı. Bir süre içinde yüz binlerce İstanbullu, bilip tükenmez bir insan sesli halinde, önünden sessizce, saygı ile eğilerek geçiyor, yavaş sesle, “Ata’m, Ata’m” diyerek, ölmüş Ataları için dualar mırıldanıyorlardı.
Son gece sabaha kadar sokaklarda kaldılar. Uzun cenaze alayını görebilmek için kaldırımları doldurmuş, ağaç dallarına çıkmış, camilerin kubbelerine, minarelerine tırmanmışlardı. Kız kardeşinin ısrarıyla kılınan cenaze namazından sonra, tabut erlerin çektiği bir top arabasına yerleştirildi ve alay Saray rıhtımından ağır ağır yola çıktı. Arkasında kadife yastık üzerinde bir tek madalya, İstiklâl Madalyası’nı taşıyan bir subay yürüyordu.
Alay, Chopin’in ölüm marşına ayak uydurarak Galata Köprüsü’nden geçti. Tabut önce bir muhribe, oradan da Sarayburnu açıklarında bekleyen Yavuz’a kondu. Başka milletlerin, kısa bir süre birbirlerine karşı savaşa girecek gemileri de Yavuz’un yanında yer almışlardı. Bunların arasında son padişahı sürgüne götürmüş olan Malaya da vardı. Toplar selâm atışlarını yaptıktan sonra, gemiler Boğaz’dan çıkıp yavaş yavaş Marmara’ya açılıncaya kadar ona eşlik ettiler.
Atatürk Ankara’da toprağa verilecekti. Tabut o akşam İzmit’te beyaz Cumhurbaşkanlığı treninde, Atatürk’ün özel kompartımanına yerleştirildi. Çevresinde yine altı meşale yanıyor, yalın kılıç dört subay nöbet tutuyorlardı. Işıksız tren, gecenin içinde ağır ağır yol alırken, yalnız O’NUN KOMPARTIMANI IŞIKLI BİR DİKDÖRTGEN HALİNDE Anadolu’nun sonsuz kırlarına doğru ilerliyordu. Yol üzerinde biriken binlerce köylü treni bekliyor, Ata’larının son geçişini görmek istiyorlardı. Meşalelerini sallıyor ve ellerindeki azıcık petrolü yere dökerek tutuşturuyorlardı. Toprağından yeni bir Türk Milleti yaratmış olduğu anavatana dönüş yolunu ışıklandırmak için.
ETNOĞRAFYA MÜZESİ
Macar Türkoloğu Meszoruş’un önerisiyle Türk kültür mirasını içeren Anadolu halk sanatının ve etnoğrafik eşyaların sergilenebileceği bir “Millî Müze” kurulması düşüncesinin ağırlık kazanması üzerine 1924 ve 1925 yıllarında Celal Esad (Arseven) ve Halil Ethem (Erdem) başkanlıklarında iki kurul, bulabildikleri bu alandaki eski yapıtları toplamaya başlamışlardır.
★
15 Kasım 1925 tarihli Bakanlar Kurulu gereği Ankara’da eski bir mezarlık alanı olan Namazgâh Tepesi, zamanın Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce Millî Eğitim Bakanlığı’na tahsis edilmiş, Mimar Arif Hikmet Koyuncuoğlu da müze binasının tasarımını yapmıştır. 1925 yıllarını kapsayan yapımının tamamlanması üzerine, Hamit Zübeyr Koşay müzenin ilk müdürü olarak atanmıştır.
15 Nisan 1928’de Türkiye’ye gelen Afgan Kralı Amanullah Han’ın burayı ziyaret etmesi söz konusu olunca, Mustafa Kemal Paşa gerekli bilgiyi aldıktan sonra açılışın bir an önce yapılması emrini vermiştir. Bunun üzerine 18 Temmuz 1930’da müze halka açılmıştır. Bazı yayımlara göre ise açılış 1932 yılında olmuştur. 1938’e kadar bu görevi yürüten müze, o yılın 21 Kasım’ından 10 Kasım 1953’e kadar da Atatürk için geçici kabir hizmeti vermiştir.
ANITKABİR DÜŞÜNCESİ
Ulu Önder Atatürk, Türk Milletinin bağımsız ve millî egemenliğe dayanan demokratik bir devlet anlayışı içinde yaşaması için yürüttüğü mücadelesinde milleti ile bütünleşerek başarıya ulaşmıştır. Türk yurdunu işgal eden düşmana karşı vatanın bağımsızlık ve bütünlüğünün milletin azim ve kararlarını kurtaracağını çok sevdiğini milletine aşılayan Atatürk, bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’ni kurmayı başarmış, Türk milletini çağdaş uygarlığa götüren yenileşme yoluna layık inkılâpları gerçekleştirmiştir.
Türkiye Cumhuriyet’inin kuruluşunun 15’inci yılında hastalığı ağırlaşarak, 10 Kasım 1938’de Dolmabahçe Sarayı’nda ebediyete intikal eden Atatürk, kendisi için bir mezar yaptırmadığı gibi, gömüleceği yer için de vasiyette bulunmamıştır.
1923 yılında bir sohbet sırasında Atatürk, “Elbet bir gün öleceğim, beni Çankaya’ya gömer, hatıramı yaşatırsınız” demiş ve “Milletim beni nereye isterse oraya gömsün. Fakat hatıralarımın yaşayacağı yer Çankaya olacaktır” diye eklemiştir. (AFETİNAN, Atatürk’ten Hatıralar, TTK, 1950)
ANITKABİR’İN YERİNİN SEÇİMİ
Anıtkabir inşaatının yapılacağı yerin tespiti için kurulan özel komisyon ilk toplantısını 6 Aralık 1938 tarihinde yapar. Toplantıda, Anıtkabir konusunda yerli ve yabancı bilim insanlarının düşüncelerinden faydalanılması ve toplantılarına bu alanda ünlü kişilerin çağırılması kararlaştırıldı. Bu arada, o dönemde yurdumuzda çalışan Ankara’nın imar planını hazırlayan şehircilik uzmanı Prof. Jansen’e, Büyük Millet Meclisi’nin yeni binasının mimarı Prof. Holzmeister’e, Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi binasının mimarı Prof. Taut’a ve Güzel Sanatlar Akademisi’nden Prof. Belling’e başvuruldu. Komisyon ikinci toplantısını 16 Aralık 1938’de yaptı.
Başbakanlık, Anıtkabir komisyonunun yaptığı çalışmalar sonucu, Anıtkabir için şu yerlerin uygun olabileceğini tespit etti:
— Çankaya
— Etnoğrafya Müzesi
— TBMM arkasındaki tepe (Kabatepe)
— Ankara Kalesi
— Bakanlıklar (MEB için ayrılan arsa)
— Eski Ziraat Mektebi
— Gençlik Parkı Altındağ (Hıdırlık Tepe)
— Gazi Orman Çiftliği
BÜYÜK KOMİSYONUN TEŞKİLİ
Anıtkabir’in kurulacağı yerin kesin tespiti için Büyük Millet Meclisi’nde 15 milletvekilinden oluşan bir üst komisyon kuruldu. Bu komisyon; Falih Rıfkı Atay (Ankara), Rasih Kaplan (Antalya), Mazhar Germen (Aydın), Süreyya Örgeevren (Balıkesir), Rafet Anıtez (Bursa), İsmail Eker (Çorum), Münir Çağıl (Çorum), Mazhar Müfit Kansu (Denizli), Necip Ali Küçükağa (Denizli), Nafi Atıf Kansu (Erzurum), Saim Ali Dilemre (Erzurum), Salâh Cimcoz (İstanbul), Ferit Celâl Güven (Seyhan), Tevfik Karhan (Seyhan) ve Mithat Aydın (Trabzon)’dan oluşuyordu. Komisyon, başkanlığa Çağıl’ı, raportörlüğe Atay, Örgeevren ve Kansu’yu, kâtip üyeliğe Güven’i seçerek ilk toplantısını 5 Ocak 1939’da yaptı ve Anıtkabir için önerilen dokuz yerin özel komisyonca hazırlanan raporunu inceledi.
Atatürk’ün kabristanı açılıyor: 12/2/19’da.
Kaynak: Etnoğrafya’dan Anıtkabir’e | Şekerbank, 1998
